Δευτέρα 17 Οκτωβρίου 2011

Το σκοτεινό είδωλο μιας κοινωνίας - Του Kevin Featherstone* Η Καθημερινή

Θα με θεωρήσετε ίσως αφελή με αυτά που θα γράψω, αλλά κάντε υπομονή μέχρι να τελειώσω. Ο έρωτάς μου με την Ελλάδα ξεκίνησε με τον Ανδρέα Παπανδρέου. Δεν τον γνώρισα ποτέ, αλλά η παρουσία του δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Η σαρωτική νίκη ενός ηγέτη με ριζοσπαστική σοσιαλιστική ατζέντα μού προξένησε το ενδιαφέρον. Φάνηκε σαν αντίδοτο στην οικονομική βαρβαρότητα των πρώτων μεταρρυθμίσεων που εφάρμοζε τότε η Θάτσερ στη χώρα μου. Η Ελλάδα ζούσε ενός είδους «αναγέννηση» και αμέσως κατάλαβα ότι ο «Ανδρέας» θα παίξει καίριο ρόλο στη χώρα. Η πρόβλεψη που έκανα τότε ήταν σωστή, αλλά για πολύ διαφορετικούς λόγους απ’ ό, τι περίμενα το 1981.

Κανείς δεν μπορεί να κρίνει με ουδετερότητα τον Ανδρέα. Οταν μου ζητήθηκε από την «Κ» να τοποθετηθώ δημοσίως για το πρόσωπό του, ήξερα ότι διακινδυνεύω να απογοητεύσω πολλούς φίλους μου. O Ανδρέας όμως ήταν ένας καθρέφτης της ελληνικής κοινωνίας και ως τέτοιος δεν μπορεί να μη σχολιαστεί.

Δεν μπορούσε κανείς να μην εντυπωσιαστεί από τις ρητορικές του ικανότητες. Μιλούσε με άνεση σε ένα εκατομμύριο Ελληνες που κατέκλυζαν την πλατεία Συντάγματος μέχρι την Ομόνοια και ακόμη παραπέρα, ενώ ελικόπτερα γύριζαν πάνω από το κεφάλι του και φώτα τον έλουζαν, μέσα σε μία ατμόσφαιρα που παρέπεμπε σε καρναβάλι. Η προσωπολατρία οφειλόταν στον χαρακτήρα του και ενισχυόταν από εκείνους τους οποίους μάγευε. Η Λαίδη Αμαλία Φλέμινγκ, τότε ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ, μου μιλούσε για τον Ανδρέα λες και επρόκειτο για υπεράνθρωπο. Ορισμένοι προτιμούσαν εν πλήρει συνειδήσει να υποκύψουν στη γοητεία του, παρά να χρησιμοποιήσουν τη λογική τους.


Πολιτικοί ελιγμοί

Ο Ανδρέας ήταν ο par excellence λαϊκιστής αριστερός ηγέτης της σύγχρονης Ευρώπης. Διέθετε το χάρισμα να κρατά υπό τον πλήρη έλεγχό του το κόμμα που ο ίδιος δημιούργησε. Οι επίσημες πολιτικές άλλαζαν κατά τη βούλησή του. Εδωσε φωνή σε όσους από τον Εμφύλιο και μέχρι τη δικτατορία την είχαν στερηθεί. Επρόκειτο για μια Ελλάδα που επιθυμούσε διακαώς να απελευθερωθεί και ο Ανδρέας άγγιξε τις ευαισθησίες και τους φόβους σχεδόν όλων όσοι την απάρτιζαν.

Στα ρητορικά του σχήματα, δαιμονοποίησε τη Δεξιά. Είναι αλήθεια ότι αυτή η Δεξιά είχε και σκοτεινά στοιχεία. Είναι επίσης αλήθεια ότι η οικογένειά του είχε υποφέρει από τη Δεξιά. Αλλά ο πατέρας του Ανδρέα ποτέ δεν φλέρταρε με την άκρα αριστερά, όπως και εκείνος. Τη δεκαετία του 1980, όμως, η Ελλάδα θα έπρεπε να στρέψει το βλέμμα της προς το μέλλον και η αναζωπύρωση παλιών διχονοιών ήταν επικίνδυνη δημαγωγία. Δεν χρειάζεται εδώ να επικαλεστούμε το παράδειγμα του Μαντέλα. Αρκεί να δούμε την πολιτική που ακολούθησε ο Φελίπε Γκονζάλες στην Ισπανία, ή ο Ντε Γκωλ στη Γαλλία.

Πράγματι, ο Ανδρέας συνέβαλε ώστε να ενσωματωθεί η αριστερά στην ελληνική πολιτική και να ξεπεραστούν οι αποκλεισμοί του Εμφυλίου. Επίσης, έδωσε πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην κοινωνική και προνοιακή πολιτική. Αλλά μαζί με την ένταξη, έφερε και τον διχασμό. Επαναπροσδιόρισε και εμβάθυνε τις πελατειακές σχέσεις και το ρουσφέτι. Επιπλέον, το πολιτικό του στυλ είχε βαθύτερες (αρνητικές) επιπτώσεις για την ανάπτυξη της σοσιαλδημοκρατίας στην Ελλάδα.

Ουδεμία κριτική

Η διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρίου ενθάρρυνε νέες μορφές μαζικής συμμετοχής στην πολιτική. Ταυτόχρονα όμως, ο Ανδρέας ουδέποτε ανέχθηκε την κριτική στο δικό του κόμμα. Οσοι του εναντιώθηκαν, «έθεταν εαυτούς εκτός Κινήματος», χωρίς δικαίωμα έφεσης. Ούτε μπορούσε η κοινωνία των πολιτών να δράσει σαν αποτελεσματικό αντίβαρο. Η ισχύς επί Ανδρέα παρέμεινε προσωπική υπόθεση.

Στα πολιτικά παιχνίδια του, τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας στον μεταβαλλόμενο κόσμο γύρω της, τελικά, αποδυναμώθηκαν. Οι αρχικές επιθέσεις εναντίον της ΕΟΚ, η οποία χαρακτηρίστηκε ενσάρκωση του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού, ήταν ανούσιες. Παρά τις υποσχέσεις του, ουδέποτε επιδίωξε να διοργανώσει δημοψήφισμα για την επαναδιαπραγμάτευση των όρων της συμφωνίας ένταξης της Ελλάδας στην Ενωμένη Ευρώπη. Το 1989, η Ευρώπη απεικονιζόταν πλέον ως ένας φωτεινός νέος ορίζοντας στις αφίσες του ΠΑΣΟΚ. Η κοινή γνώμη εξανάγκασε τον Ανδρέα να υιοθετήσει πιο θετική στάση απέναντι στην ΕΟΚ. Ωστόσο, η οικονομική του πολιτική, η οποία χαρακτηρίστηκε από μη βιώσιμες κρατικοποιήσεις και ελλείμματα υπονόμευσε τη θέση της Ελλάδας στην Ευρώπη.

Ο Ανδρέας δεν άφησε το στίγμα του στη διεθνή σκηνή, όπως ο Βενιζέλος. Ισως επειδή δεν του δόθηκε η ευκαιρία. Αντιθέτως, έκανε συμβολικές κινήσεις όπως η εναντίωση στην καταδίκη της ΕΟΚ για την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην Πολωνία και στην κατάρριψη Νοτιοκορεατικού πολιτικού αεροσκάφους από τη Σοβιετική Ενωση. Η απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων ουδέποτε πραγματοποιήθηκε. Καλύτερη σε σύλληψη, αλλά περιορισμένης πρακτικής σημασίας, ήταν η «κίνηση των έξι» εναντίον των πυρηνικών όπλων, ως μία εναλλακτική στάση στον ψυχροπολεμικό τυχοδιωκτισμό του Ρέιγκαν.

Εν κατακλείδι, νομίζω ότι η Ιστορία θα είναι σκληρή απέναντι στον Ανδρέα, πολύ περισσότερο απ’ ό, τι απέναντι στον πατέρα του ή στον γιο του. Η εικόνα του ξεθωριάζει όσο περνάει ο χρόνος. Η Ελλάδα του Ανδρέα ήταν μια κοινωνία που γοητευόταν πολύ εύκολα, απομονωμένη και επικεντρωμένη στο βραχυπρόθεσμο. Η αξία του κράτους υποβαθμίστηκε λόγω των πελατειακών σχέσεων και της κατάχρησής τους. Και η εξωτερική πολιτική υπέκυψε στα κελεύσματα του εσωτερικού οπορτουνισμού.

Η βασική παρακαταθήκη του Ανδρέα -καθόλου αμελητέα- είναι η δημιουργία ενός σταθερού κεντροαριστερού κόμματος στην Ελλάδα. Για να έχει αξία όμως αυτή η παρακαταθήκη, το ΠΑΣΟΚ θα πρέπει να αναγνωρίσει ότι η Ελλάδα του παρελθόντος είναι μια άλλη χώρα. Δεν είναι τώρα η ώρα για να αναβιώσουν παλιές αυταπάτες.

* Ο καθηγητής Kevin Featherstone είναι διευθυντής του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου, στο London School of Economics.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Disqus for Alternative Greek Politic Review